Pë parécchjë annë stu paisë e a parlatë sua so crëšutë nzèmbrë. Ròppë ca arrubbènnë a Grumentum ngë fu parécchjë rëbbulézzë e u nuóvë paisë rë Sapunarjë së truwa(g)ë ra sulë. Ngè ra ricë ca stu fattë fécë créšë u latinë volgarë ru pòstë vèrsë na vijë sólë. U sapunarésë vénnë fòrë cumë na parlatë divèrsë, cu tanta paròlë e na (g)rammatëchë ca së rëfacia a rè(g)ulë culturalë ca crëšènnë e a na storjë rë uniónë chi straniérë.
Ošë u sapunarésë jè chiamatë dialèttë, ma sulë pë convenziónë. Pa šiénzë, u sapunarésë jè nu sëstèmë rë parlatë dišcrétë, figlië ru latinë, e fratë rë tuttë l’ati parlatë "talianë", certamèndë ru fiorentinë, purë ri parlatë e rë l'ati parlatë ca so statë avašatë a dialèttë. Tuttë sti figlië ru latinë so crëšutë nda l'Italjë ru medioévë e ri primë tiémbë modèrnë, cu tuttë i problèmë geografichë e u šparpagliamièntë politichë. Primë rë l'Unëtà, a penìsolë e l'ìsolë vëcinë jèrënë na tèrrë rë assajë differènzë rë parlatë. Sapunarë rë Grumèntë jèrë cumë a tàntë pòstë rë l'Italjë, nu munnë a partë cu na parlatë e na culturë ùnëchë.
Po jè arrëvatë l'Unëtà, a unišë a naziónë. Invécë rë abbrazzà nu modèllë rë tanti pparlatë cu na parlatë rë valorë pa politëchë, a fati(g)ë e a šcòlë, u nuòvë Statë cërca(g)ë rë creà na società cu n'unëca parlatë e nzësti(g)ë chi comunëtà italianë pë lassà i pparlatë lòrë. Allórë grazjë a šcòlë, u Statë šcuraggia(g)ë l'usanzë ri pparlatë ri vvarjë zònë, accussì ra truwà n’unëca parlatë.
Na vòtë i pparlatë ri postë jerënë a re(g)ulë. Po, a picchë a vòtë, a parlatë italianë ha misë ra partë sti pparlatë nda vitë rë tuttë i juórnë. Ròppë, a televisiónë, a radjë, i giurnalë anë purtatë u ‘talianë’ nda tuttë i ccasë. Accussì a (g)rammatichë ri pparlatë rë ognë partë s'è trašformatë nda parlatë italianë.
Po, vèrsë a finë ru XIX sèculë, cu l'emigrantë, l'italianë anë viaggiatë pu munnë. Certi bbotë, anë lassatë a parlata lorë e së so truwatë cu gèntë ca parlavënë ognarunë rëcinë rë parlatë e së usavënë parlatë libërë. Quannë turnavënë ngasë, së purtavënë drètë parlatë nòvë.
Grazjë a l'infrastrutturë, i pparlatë, na votë isolatë, anë ngundratë ati pparlatë. Quissë già versë u XX sèculë, ma anë šutë velócë ròppë a secónda werra mondialë. I rëformë ru roppëwèrrë purtènnë chiu fati(g)ë, allórë jèra nëcëssarjë mbarà l’italianë. Vianòvë e ferrovijë mëttènnë a gèntë a canóšë ati pparlatë, cu na (g(1rannë influènzë tra i pparlatë ra stessa regionë.
Tuttë i pparlatë rëpigliënë munnë socialë e culturalë ndo so presèndë. Quannë sti munnë cangënë ndu tiémbë, i pparlatë s'adattënë. I pparlatë ri luoghë jèrënë potèndë quannë i paisë jèrënë isolatë. L'Italjë unitë, a globalizzaziónë e a modernizzaziónë anë cangiatë i munnë socialë e culturalë ndo so sti pparlatë. Së cangià jè normalë, nunn’è normalë quannë na parlatë së pèrdë.
Quannë ngë fu l'unëtà, sul u 2,5% rë "italianë" parlavë u "talianë". Ošë so angòrë rë ménë quiddë ca parlënë u dialèttë. Ma u sapunarésë s’a šcampëcatë, e së purë sta còsë pòtë èssë pòchë sëcurë, nu sëgnifëchë ca s’adda pèrdë. Sta stòrjë në ricë ca fa turnà na parlatë nunn’adda èssë sulë nu progèttë ra léngua. Adda èssë, invécë, purë socialë e culturalë, pë méttë i bbasë pë cujë u sapunarésë pozza prošperà nata vòtë.