Memòrjë e Parlatë Grumentinë

A parlatë a memòrjë

A memòrjë ru Grumentinë e a parlatë sapunarésë: Stu progèttë interéss tutt'é ddójë e a lorë sumëglianzë. Qua ngë so elemèntë ra parlatë. Ma, a šfidë jè quéddë rë raccuntà qualchë ccòsë ca jè sèmbë nnanzë: I pparlatë cangënë, purë a ggèntë e i postë. Ra Grumentum a Saponaria a Sapunarë rë Grumèntë e, a finë, a Grumèntë Nòvë; u paisë stessë jè cangiatë angòrë rë cchiù. Eppurë, a parlatë rë Grumèntë vènë chiamatë angòrë mo cu nómë suë chiù andichë: Sapunarésë. Accussì ha fattë ra pòndë cu passatë rë Grumèntë. U sapunarésë tènë pièzzë rë quédda stòrjë, ra politichë divèrsë, rë mumèntë rë condattë chi forestiérë e rë l'evoluziónë ri relaziónë ra ggèntë cu chi parlavë e l'autë. Së pótë ricë ca a parlatë stéssë pótë èssë na špecijë rë memòrjë. Së jè accussì, a memòrjë rë quédda parlatë jè nu bénë culturalë rë grannë valórë.

A lénguë jè unë ri ccòsë cchiu stòrtë ri crëstianë, èppurë u facimë sènzë fatë(g)à. A lénguë jè a finë nu mezzë pë canóšë ca në facë usà fi(g)urë assajë pësandë pë pparlà. Ma mèntrë quissë jè nëgapë a ognarunë, i pparlatë ùnëchë so cumë u sapé rë tuttë quantë ca së trovënë ndì capòzzëlë. I ccòsë ca a gèntë facë ca parlatë so assai grannë e ognunë ri pparlatë jè nu piézzë eccèziunalë ca së mèrëtë rë èssë custurutë. Ma, pë pprima còsë i pparlatë so magnifëchë pi crëstianë. A parlatë accocchjë a gèntë. Sèrvë a truwà a vijë pë së sëstëmà ndu munnë ra gèntë é ra culturë rë ognarunë. Allorë jè nòrmalë ca nda parlatë së trovënë i differènzë generalë ra gèntë, i crërènzë é l’usanzë, quannë sti ccòsë cangënë, a parlatë së adattë.

Sènza quëstiónë, u tiémbë ca vajë ra l'Unità rë Italjë a ošë ha truwatë nu cangiamiéndë ra pólitëchë, sócialë, ra tecnologijë e ra parlatë ra stòrijë rë sta città. I pëcché vènënë ra lundanë, ra globalizzaziónë e ri ccòsë nòvë, në armë a ddóppjë taglië pë Grumèntë e pë parècchjë paisë cumë a quissë nda tuttë u munnë. Ra nu latë sti fòrzë anë fattë bénë a Grumèntë, ra l'atu latë anë wastatë i usanzë ca appartëniénë a Grumèntë comprésë a parlatë sapunarésë.

Quannë a parlatë fiorentinë jè rëvëndatë parlatë ra naziónë, u sapunarésë s'è përdutë, mèntrë u talianë u parlavën tuttë quandë. Nu tiémpë, a vitë pasturalë jèrë assajë importantë pë Grumèntë. U sapunarésë jèrë a parlatë ri campagnòlë, ri pasturë e ri mastë, po i ffabbrëchë anë pigliatë u póstë ri pasturë e ri parziunalë. Grumèntë, grazjë i vvianòvë e i mmachënë s'è accucchiatë cu riéstë ra Basëlëcata. A còsë jè stata bbònë. L’isolamèntë ra zzònë e ra politëchë a ffattë sì ca a parlatë sapunarésë së putéssë švëluppà, ma ròppë s’è bbuta šcuntrà cu ati pparlatë. Quissë jè statë u prèzzë ra pa(g)à. E, mèntrë i sòldë pa famiglië so aumëndatë, i gèntë së në vanë ra Grumèntë pë cërcà furtunë nda ati zònë.

Parlà rë memórjë grumentinë ca jè cóntrë a quédda sapunarésë së rëfacë a quiddu pënziérë ca s'è muóstë ròppë a globalizzaziónë, ca s 'è švëltutë ròppë ca u paisë jè statë rëbbattëzzatë, anë cangiatë Grumèntë e anë alluntanatë ru passatë. I mumèntë ri crëstianë ca so crëšutë quannë u paisë së chiamavë Grumèntë so certamèndë divèrsë ra quiddë ri attanë, ri mmammë e ri papanònnë. A memòrjë grumentinë parlë rë l’ešperiènzë e ri ricòrdë rë sti generaziónë. Jè accussì ca soparavvivë na caténë cu passatë.

U šcòpë rë stu progèttë nunn'è quiddë rë recuperà u sapunarésë ru 1500, ru 1800 o ru XXI sèculë. A parlatë rë ognarunë, rë sti tiémbë, fóssë sëcuramèndë divèrsë ra quèddë rë l'autë. U sapunarésë rë ošë jè statë dominatë ra l'italianë e ra l 'ati pparlatë ra Basëlëcatë. Sta fati(g)ë vòlë rëpëglià u sapunarésë accussì còmë jè ndà memòrjë. Pi vijë rë Grumèntë së sèntënë partë ru sapunarésë antichë. Sti ppartë nu tènënë tuttë a stéssa surgèntë. Cèrti ffórmë e cèrti pparòlë pònë éssë chiu vvècchjë o mèglië custurutë rë l’autë. Ma grazjë a provèrbjë, stòrjë, soprannòmë. A parlatë jè arrëvatë finë a nujë. Grazijë purë a gentë rë Grumèntë, ri maéstrë, ri sturiusë, ri sturiéndë, rë artistë pë custurišë a parlatë. Stu progèttë cérchë rë rëpëglià u rëšcursë ra ndo l'autë aviènë fërmatë, cu šfòrzë rë prësëndà e rë recuperà u sapunarésë.